Bắt cóc online - Khe nứt giữa công nghệ và niềm tin

Không chỉ là một thủ đoạn lừa đảo, hiện tượng này phản ánh một khe nứt đáng lo ngại, khi công nghệ phát triển nhanh hơn năng lực nhận thức xã hội, và khi niềm tin trong gia đình bị gián đoạn bởi chính những công cụ sinh ra để kết nối.

Người trẻ hôm nay thành thạo Zoom, ChatGPT và mọi ứng dụng công nghệ tiên tiến nhất, biết cách quay, dựng video, tải ứng dụng mới nhanh hơn cha mẹ mình gấp nhiều lần. Nhưng khi bị cuốn vào một cuộc gọi từ người tự xưng là cơ quan chức năng, với lời buộc tội liên quan đến “rửa tiền xuyên quốc gia”, các em thường không biết phải tin ai, hỏi ai, hay phản ứng thế nào. Nhiều em đã làm theo yêu cầu: quay video như bị bắt, khóc lóc cầu cứu, rồi bị kẻ lừa đảo dùng chính video ấy để tống tiền cha mẹ.

(Ảnh minh họa)

Đó không chỉ là câu chuyện về năng lực công nghệ, mà là một phản xạ tâm lý: khi người ta cảm thấy mình sai, dù không rõ vì sao, họ dễ rơi vào trạng thái phục tùng. Trong lúc đó, nếu không có ai bên cạnh để hỏi lại, các em rơi vào trạng thái đơn độc, dễ dẫn đến sự ngoan ngoãn nguy hiểm.

Ở nhiều gia đình hiện nay, con học online trong phòng riêng, cha họp trực tuyến ở phòng bên, mẹ xử lý đơn hàng qua điện thoại. Mỗi người một thiết bị, một không gian, một thế giới. Công nghệ lên cao, nhưng kết nối xuống thấp.

Không ít vụ “bắt cóc online” đã được thực hiện khi cha mẹ và con vẫn đang ở cùng một mái nhà. Nhưng giữa họ không có sự kết nối, không có đối thoại, không có những câu hỏi rất cũ kỹ như: “Hôm nay con có chuyện gì lạ không?”. Những công cụ lẽ ra để chia sẻ lại vô tình chia cách cảm xúc - không vì ác ý, vì thói quen sống nhanh, sống riêng, sống trong vỏ kỹ thuật số.

Chúng ta dạy trẻ lập trình từ lớp 3, tổ chức thi ứng dụng công nghệ từ tiểu học. Nhưng trong chương trình chính khóa, gần như không có môn học nào dạy trẻ phản ứng thế nào khi bị đe dọa qua mạng, khi bị lừa gọi điện, khi nhận được thông tin bất thường. Kỹ năng mềm vẫn được hiểu là thuyết trình, làm việc nhóm, trong khi kỹ năng tự vệ tinh thần lại bị bỏ ngỏ.

Một số trường học ở TP HCM gần đây đã tổ chức chuyên đề giáo dục an toàn số, mời công an đến nói chuyện. Nhưng như nhiều giáo viên thừa nhận, việc này còn rời rạc, thiếu hệ thống. Nếu không có hướng dẫn rõ từ ngành giáo dục và đào tạo để đưa kỹ năng “tự vệ” tâm lý số vào chương trình kỹ năng sống bắt buộc, mọi nỗ lực vẫn chỉ dừng ở mức tự phát.

“Bắt cóc online” là một hình thức lừa đảo có tổ chức, có kịch bản, có công cụ công nghệ. Nhưng nếu sâu xa hơn, đó là khi kẻ xấu tận dụng đúng khoảng trống tâm lý, khai thác sự gián đoạn trong niềm tin nội bộ gia đình.

Khi đứa trẻ không đủ tin tưởng cha mẹ để gọi điện cầu cứu, khi phụ huynh không đủ bình tĩnh để gọi con xác minh, khi cả hai bên đều nghĩ “đối phương sẽ không hiểu mình”, thì một người lạ trên zoom, nói giọng đĩnh đạc, lại dễ dàng chiếm vai trò dẫn dắt.

Và khi người thân không còn là nơi đầu tiên để tìm đến khi bất an, xã hội sẽ phải đối mặt với không chỉ lừa đảo, là cả một thế hệ dễ tổn thương trước thao túng tâm lý số.

Nhiều cảnh báo chính thức đã được phát đi: không có chuyện lực lượng chức năng liên lạc qua zoom để điều tra, càng không thể yêu cầu ai tự quay video “tự thú”. Nhưng dù thông tin đã rõ, hiệu quả của cảnh báo vẫn phụ thuộc vào thói quen ứng xử trong mỗi gia đình. Nếu trẻ không được dạy cách dừng lại, hỏi lại khi cảm thấy nghi ngờ; nếu cha mẹ không tạo được thói quen đối thoại thường xuyên; nếu nhà trường vẫn xem kỹ năng tự vệ tinh thần là thứ phụ, thì mọi thông điệp cảnh báo cũng dễ rơi vào khoảng trống.

Cần một sự thay đổi đồng bộ: từ chương trình học, đến môi trường sống, đến cách cha mẹ hỏi han, quan tâm con cái. Không phải lúc nào cũng là những câu chuyện to tát, đôi khi chỉ là hỏi: “Con có gì cần kể hôm nay không?” và… lắng nghe.

Người ta thường nói: “Thời đại nào, kỹ năng ấy”. Nhưng có kỹ năng không bao giờ lỗi thời. Như một cái ôm đúng lúc. Một cuộc điện thoại đúng giờ. Một câu nói bình thường mà có giá trị bất thường: “Nếu có chuyện gì xảy ra, con hãy gọi ba mẹ đầu tiên nhé”.

Vì đôi khi, một cuộc điện thoại từ người thân đúng lúc, có thể mạnh hơn cả ngàn ứng dụng bảo mật hay thuật toán AI.