Tiết kiệm năng lượng - Lời giải từ thói quen đến chiến lược

Mùa hè 2025, từng con số tiêu thụ điện nối nhau lập kỷ lục. Ngày này chưa kịp qua, ngày khác đã cao hơn. Sức nóng không chỉ ngoài trời, mà còn dồn vào từng đường dây, trạm biến áp, và cả những cuộc họp khẩn về cung ứng điện.

Năm 2024, Việt Nam tiêu thụ hơn 309 tỷ kWh điện, tăng gần 7% so với năm trước. Dự báo 2025, con số này có thể lên tới hơn 350 tỷ kWh. Miền Bắc gánh tải nặng nhất, công suất cực đại dự báo hơn 54.000 MW - tăng trên 11%. Chỉ riêng ngày 4/8, phải điều chỉnh phụ tải, tạm ngừng sản xuất ở một số khách hàng lớn để tiết giảm 460 MW, tránh nguy cơ cắt điện toàn miền.

(Ảnh minh họa: Internet)

Không khó để thấy bức tranh: hệ thống điện đang chạy sát ngưỡng, trong khi hơn một nửa sản lượng vẫn đến từ nhiệt điện than. Mục tiêu Net Zero vẫn ở phía trước, nhưng tốc độ chuyển dịch còn chậm. Trong bối cảnh đó, tiết kiệm năng lượng không còn là khẩu hiệu, là nguồn điện tức thì, chi phí thấp, và khả thi nhất.

Khảo sát nhanh của PetroTimes mới đây cho thấy phần lớn người được hỏi biết các biện pháp tiết kiệm điện, nhưng chưa thực hiện thường xuyên. Thói quen cũ, tâm lý “một mình mình thì không sao”, hoặc đơn giản là chưa thấy hóa đơn điện đủ cao để giật mình.

Một chị nhân viên văn phòng vẫn để điều hòa ở mức 18-20°C giữa đỉnh nóng, nhiều lần quên tắt quạt hay đèn khi ra ngoài. Một kỹ thuật viên dùng laptop chế độ tiết kiệm, đèn LED, nhưng điều hòa vẫn ở mức 20-22°C, có khi sạc điện thoại qua đêm. Sinh viên ở trọ vẫn bật điều hòa cả ngày cho “tiện”.

Đáng chú ý, trong 10 người được hỏi, có 6 người không có thói quen tắt thiết bị khi không sử dụng, 4 người cho rằng tiết kiệm điện là việc của… ngành điện. Giá điện sinh hoạt vẫn thấp hơn nhiều nước trong khu vực, cộng với thói quen tiêu dùng lâu năm, khiến thay đổi hành vi không dễ.

Doanh nghiệp tiêu thụ hơn 60% điện năng cả nước, nhưng nhiều nơi chưa coi tiết kiệm năng lượng là ưu tiên. Chi phí đầu tư cải tiến thiết bị là rào cản lớn. Như một doanh nghiệp chế biến thủy sản, muốn thay máy nén lạnh để giảm 25% điện phải bỏ ra 3 tỷ đồng và dừng sản xuất vài ngày - quyết định không dễ nếu thiếu hỗ trợ tài chính và tư vấn kỹ thuật.

Nhưng vẫn có những câu chuyện đáng chú ý: Vicem Bút Sơn tận dụng nhiệt thừa để phát điện, giảm khoảng 86.000 tấn CO₂ mỗi năm, tự chủ 25-30% điện tiêu thụ; Hòa Phát trong 6 tháng đầu 2025 đã tự phát 1,8 tỷ kWh, đáp ứng 90% nhu cầu các khu liên hợp thép. Đây là minh chứng rằng tiết kiệm năng lượng không chỉ giúp giảm chi phí, mà còn tăng sức chống chịu của doanh nghiệp.

Theo TS Nguyễn Hữu Lương (Viện Dầu khí Việt Nam), để tiết kiệm năng lượng trở thành thực tiễn, cần khung pháp lý rõ và đủ mạnh: bắt buộc kiểm toán định kỳ với doanh nghiệp tiêu thụ lớn, ưu đãi thuế cho sản phẩm tiết kiệm điện, và đặt chuẩn tiêu hao tối đa cho thiết bị. Cơ chế tài chính phải đi kèm: vay ưu đãi, miễn giảm thuế cho dự án cải tiến, hỗ trợ khi mua thiết bị tiết kiệm.

PGS.TS Ngô Trí Long nhấn mạnh, chế tài cần song hành với hỗ trợ kỹ thuật, tín dụng xanh, và sự phát triển của doanh nghiệp dịch vụ năng lượng. Doanh nghiệp nên xem tiết kiệm là chiến lược cạnh tranh dài hạn - tiết kiệm 1% chi phí điện là tăng tương ứng 1% lợi nhuận. Người dân cần thay đổi hành vi, từ việc tắt thiết bị khi không dùng, chọn sản phẩm dán nhãn năng lượng, đến tham gia các nhóm cộng đồng tiết kiệm điện.

Tiết kiệm năng lượng không chỉ để tránh nguy cơ thiếu điện, mà còn để giảm gánh nặng hóa đơn, bảo vệ môi trường, và giữ lời hẹn Net Zero. Nhưng muốn vậy, cần phá vỡ tâm lý “biết rồi, nhưng chưa làm”, để từ nhận thức trở thành thói quen, rồi thành văn hóa sống.

Bởi khi từng bóng đèn tắt đúng lúc, từng chiếc điều hòa đặt ở mức hợp lý, từng dây chuyền sản xuất được tối ưu, hệ thống điện quốc gia sẽ nhẹ gánh hơn. Và khi đó, mỗi mùa hè sẽ không còn là cuộc đua lập kỷ lục tiêu thụ, mà là minh chứng cho một xã hội biết tự điều tiết, sống thông minh và bền vững.

Chúng ta sẽ còn lập bao nhiêu kỷ lục tiêu thụ điện nữa trước khi thói quen tiết kiệm trở thành phản xạ?